گزنه گیاهی تک پایه و چند ساله است که در مناطق وسیعی از دنیا میروید. خواص دارویی فراوان این گیاه توجه انسان را از قدیم الایام در جوامع مختلف به خود معطوف کرده است.
پراکندگی جغرافیایی در ایران: ییلاقات اطراف تهران، شمیرانات و در دامنه‌های البرز، زنجان، کندوان، پل زنگوله، در مناطق شمالی در مازندران و گیلان در هرزویل و جنگل نور، عمارلو، راه کبوتر چاک به زردچیان، رودبار، آستارا، بندرگز و دردامنه‌های سهند، همچنین در دامنه‌های کوه‌های قافلانکو و بزگوش مراغه و میانه، زنقاب، دیلمان، ارسباران، لرستان در کنار رودخانه کشکانو استان همدان، دامنه های کوه الوند و منطقه سرمشهد کازرون و فراشبند و کوه‌های اشکان ممسنی در استان فارس به طور خودرو دیده میشود.
کاربردهای عمومی
گزنه خنجری صدها سال است که برای درمان دردهای عضلانی و مفاصل دردناک، اگزما، آرتروز، نقرس و کم خونی استفاده می شود. امروزه بسیاری از آن برای درمان مشکلات ادراری در مراحل اولیه بزرگی پروستات استفاده می کنند. (بزرگی خوش خیم پروستات یا BPH)
در یافته های باستان شناسی پارچه بافته شده از الیاف گزنه در مکانهایی به قدمت دوران برنز دیده شده است. همچنین در پارچه های پوشاک، پارچه بادبان، شبکه های ماهیگیری و کاغذ توسط جوامع قدیمی پیدا شده است.
میلارپا، زاهد و بزرگ مقدس تبتی، مشهور بود که با گذشتن از همه چیز جز خوردن گزنه، چند دهه مدیتیشن انفرادی کرد و زنده ماند و مو و پوستش سبز رنگ شد و تا سن 83 سالگی زندگی کرد.
گزنه که به زبان بلغاری و اسلوونیایی kopriva خوانده می شود و به زبان رومانیایی urzica و ماده ای غذایی محسوب میشود که در سوپ، املت، بنیتسا (نوعی نان شیرینی)، پوره و سایر غذاها استفاده میشود. در مازندران و شمال ایران ، با استفاده از این گیاه یک آش تهیه می شود که در مراسم چهارشنبه سوری خورده میشود. از گزنه در روشهای سنتی برای تهیه چای گزنه ، آب میوه و نوعی آبجو استفاده میشود و برای حفظ و نگهداری پنیر دانمارکی کرن یار هم از گزنه استفاده می کنند.
گونه های اورتیکا (گزنه) به صورت گیاهان علفی چند ساله، به صورت درختچه رشد می کنند. بسته به نوع محل و وضعیت تغذیه ای میتوانند به ارتفاع 300-10 سانتی متر برسند. گونه های چند ساله،، ریزوم (ساقه ماندگار و زایا) زیرزمینی دارند. برگ های سبز پرزهای محکمی دارند که برای برخی افراد ایجاد خارش کرده در برخی واکنش های حساسیتی شدیدی هم ایجاد میکند.
گیاه گزنه شامل طیف گسترده ای از ترکیبات است. برخی از ویتامین ها و مواد معدنی ضروری مانند منیزیم (که به خودی خود خاصیت شگفت انگیزی در برابر ریزش مو دارد)، ویتامین C، ویتامین B، ویتامین K، پتاسیم، سیلیس و کلسیم به شدت در برگ های گزنه، ریشه ها و ساقه وجود دارد. این ماده همچنین دارای منبع غنی آهن و اسید امگا 3 است.
از برگ گیاه گزنه برای درمان و رفع آلرژی استفاده می شود. اعتقاد بر این است که مصرف برگ گزنه قبل از غذا می تواند حساسیت های غذایی را درمان کند. گزنه دارای خواص آنتی هیستامینی است که در برابر حساسیتهای موجود در بدن مثل رینیت آلرژیک تاثیر مثبتی دارد. برگهای گزنه در درمان آلرژی های فصلی، تب یونجه، سرفه، عطسه، کهیر و آسم مفید هستند.
گزنه به طور گسترده ای مورد مطالعه قرار گرفته است و در درمان بیماری آلزایمر، آرتروز، عفونت مثانه، برونشیت، بورسیت، التهاب لثه، نقرس، سنگ کلیه، لارنژیت، مالتیپل اسکلروزیس، سندرم پیش از قاعدگی، بزرگ شدن پروستات و تاندونیت تاثیر خود را نشان داده است. از گزنه برای بهبود ظاهر مو هم استفاده شده است.
در زیر برخی از مزایای فوق العاده گزنه برای موها توضیح داده شده است
ریزش مو را درمان می کند
استفاده از گزنه یکی از قدیمی ترین روش های درمانی برای مبارزه با ریزش مو است. دم شده گزنه و چای را می توان برای درمان ریزش مو مصرف کرد. یک ماساژ پوست سر با استفاده از روغن گزنه جهت ریزش مو موثر است.
گزنه به رشد مجدد مو کمک می کند:
گزنه نه تنها به مبارزه با ریزش مو کمک می کند بلکه به رشد مجدد مو نیز کمک می کند. برگ های گزنه سرشار از سیلیس و گوگرد است. این مواد کمک می کنند تا موها شاداب تر و سالم تر دیده شوند. شستشوی موها با عصاره گزنه و آب باعث رشد مجدد موهای از دست رفته و همچنین ترمیم رنگ موها می شود.
درمان شوره سربا گزنه
ماساژ پوست سر با روغن نارگیل یا روغن خردل مخلوط شده با برگهای گزنه خشکی و شوره سر را یک شبه درمان کرده و برای درمان شوره سر موثر است.
مزایای یادشده به توانایی گزنه در مقابله با ریزش مو تاکید میکند. بسیاری از تحقیقات به پتانسیل گزنه برای تحریک رشد مو و ترویج رشته های موهای سالم تر و ضخیم تر اهمیت داده اند.
به غیر از مزایای ذکر شده، گزنه مزایای دیگری نیز دارد:
- گزنه برای سیستم غدد درون ریز مفید است. در تحقیق معتبری از سال 2013، افراد مبتلا به دیابت نوع 2 تحت درمان با گزنه و دارونما قرار گرفتند . عده ای دارونما و عده ای روزانه دوتا کپسول حاوی گزنه را به همراه درمان معمول خود هر 8 ساعت مصرف کردند. بعد از گذشت 3 ماه، عصاره گزنه تأثیر مثبتی بر کاهش سطح قند خون داشت.
- برگ گزنه منبع خوبی از آنتی اکسیدان ها، مواد معدنی و ویتامین ها است که آن را ضد سرطان کرده و به درمان بیماری های نئوپلاستیک کمک می کند.
- برگ گزنه در درمان اختلالات عصبی مانند سیاتیک ودردهای عصبی مفید است. نتایج یک مطالعه روی موشها در 2016 نشان داد که یک ژل گیاهی حاوی گزنه خنجری دارای اثرات تسکین دهنده درد و ضد تورم بدون ایجاد تحریک پوست است.
- همچنین به عنوان یک تونیک شناخته شده و گردش خون را بهبود می بخشد.
- این ماده برای تحریک غدد گوارشی شناخته شده است و به درمان سوء هاضمه کمک می کند.
- از چای گزنه به عنوان غرغره برای درمان عفونت های دهان و گلو استفاده می شود.
- کرم های روده و انگل را از بین می برد.
- شستشوی دهان با آب گزنه به عنوان ضد باکتری عمل می کند و از بروز التهاب لثه و دهان و سایر بیماری های لثه جلوگیری می کند.
- برگ گزنه نیز عملکرد سیستم ایمنی را بهبود می بخشد و به درمان فشار خون بالا کمک می کند.
در بحث ریزش مو
3 دلیل اصلی برای استفاده از گزنه خنجری برای درمان ریزش مو وجود دارد.
- التهاب در پوست سر را کاهش میدهد.
- آسیب رادیکالهای آزاد در پوست سر را خنثی میکند.
- از اثرDHT به صورت موضعی در ریشه موها و همچنین تاثیر DHT به صورت سیستمیک جلوگیری میکند.
یک مطالعه توسط ریهمان و همکاران به بررسی خصوصیات التهابی گزنه خنجری می پردازد. محققان با گرفتن چندین غلظلت سلولی از عصاره برگ گزنه و بررسی آنها روی التهاب سلولها به نتیجه رسیدند که تاثیر گزنه بر التهاب کاملاً وابسته به دوز است. به این معنی که هرچه عصاره گزنه درمحیط سلولی بیشتر باشد، میزان التهاب آن منطقه نیز کمتر است. تحقیقات دیگری مانند تحقیقات دکتر حاج هاشمی و همكاران، در ایران هم یافته های مشابهی را گزارش كرده است.
مکانیسم های مختلفی وجود دارد که نشان می دهد چرا گزنه تأثیر شدیدی بر کاهش التهاب دارد. ترکیبات موجود در عصاره های اورتیکا (حاوی فلاونوئیدها و فنل ها) به عنوان آنتی اکسیدان های قدرتمند عمل می کنند که برای مقابله با رادیکال های آزاد ضروری است.
رادیکال های آزاد مولکول های ناپایداری هستند که به دنبال پایداری درصددگرفتن الکترون هستند و این مسأله موجب ایجاد محیط ناپایدار برای سلولهای زنده میشود. درنتیجه آسیب گسترده ای ایجاد می شود که در نهایت باعث التهاب می گردد و می دانیم این التهاب در ریزش مزمن مو نقش زیادی ایفا میکند.
نکته مهم: میزان ریزش مو از آسیب های رادیکال آزاد به خوبی مطالعه نشده است اما تعداد معدودی استرس اکسیداتیو بالا در پوست سر را به آلوپسی مرتبط کرده اند. مطالعات نشان داده اند که آسیب های رادیکال آزاد ممکن است یکی از عوامل مهم در عدم رشد مو در بسیاری از افرادی باشد که با درمان ریزش مو پاسخ مناسبی به دست نمی آورند.
آنتی اکسیدان ها با اهدای یکی از الکترون های خود موجب بی خطر شدن رادیکالهای آسیب رسان شده و مانع از آسیب دیدن سلولهای پوست میشوند.
احتمالاً هزاران آنتی اکسیدان مختلف ویتامین C، ویتامین E و بتاکاروتن برای مقابله با زیر مجموعه های مختلف رادیکال های آزاد وجود دارد.
گزارش های اخیر از گودر و همکاران نشان داده اند که گزنه حاوی آنتی اکسیدان ها ی زیادی است . قابل توجه ترین آنها فلاونوئید و پلی فنول ها هستند که هر دو خاصیت ضد التهابی دارند.
نتیجه
با توجه به تمامی خواص ثابت شده گزنه به نطر میرسد باید این گیاه پر خاصیت را بیشتر مورد استفاده قرار دهیم. وارد کردن گزنه و مشتقات آن در محصولات آرایشی بهداشتی موجب تاثیر مثبت در کاهش ریزش مو و درمان التهابات پوست و مو خواهد داشت.
